Oléh-oléh
Priangan dilingkung gunung
Majalaya, Soréang, Banjaran Bandung...
Sempalan
lagu "Borondong Garing" di luhur téh ngandung déskripsi sawatara
ngaran tempat nu aya di Tatar Sunda. Demi nataan ngaran-ngaran tempat téh
ilaharna sok disebut toponimi. Nurutkeun kajian folklore, toponimi téh bagian
tina élmu onomastika (onomastics), anu ulikanana ngawengku di antarana baé:
méré ngaran jalan, ngaran atawa jujuluk jalma, ngaran kadaharan, ngaran
bubuahan kaasup asal-usul (legénda) ngaran hiji tempat dumasar kana 'sajarah'
ngajanggélékna.
Nataan
ngaran tempat tangtu bakal loba rambat kamaléna lantaran ngajujut ngaran tempat
mah teu cumpon ku nyawang ngan tina hiji aspék baé. Nya sawadina kudu dijujut
deuih rupa-rupa informasi nu nyampak disatukangeun kaayaan éta tempat. Kumaha
pakuat-pakaitna antara ngaran tempat jeung éta informasi? Ilustrasi di handap
saeutikna baris méré gambaran anu écés.
Upamana,
mun ti Subang rék ka Bandungkeun urang tangtu bakal ngaliwatan Tanjakan Émén.
Éta tempat téh pernahna di kebon entéh, méméh gerbang Tangkuban Parahu. Mun
dititenan éta ngaran tempat téh ngandung sababaraha informasi. Kahiji, pangna
disebutkeun Tanjakan Émén nurutkeun setting fisikal (morfogéologis atawa kontur
permukaan bumi) lantaran éta jalan téh nanjak (nanjeur). Kadua, di éta tanjakan
téh nurutkeun setting sosial, cék sakaol mah (kira-kira taun 70-an) kungsi aya
kajadian nu matak geunjleung. Di éta tempat, kungsi aya supir ompréngan
Bandung-Subang cilaka, ngan duka alatan tabrakan duka tigebrus, nepi ka maotna.
Ngaranna Émén. Ari cék mitos (setting kultural), lamun nu rék ngaliwat ka éta
tempat kudu ngalungkeun roko ngarah salamet.
Kasus-kasus
modél kitu téh bisa baé kapanggih di unggal tempat. Tina rupa-rupa informasi nu
diébréhkeun dina ilustrasi téh tétéla ngaran tempat téh ngurung kana
aspék-aspék fisikal, sosial jeung kultural ngeunaan éta tempat.
Mun
dijujut, di urang (Tatar Sunda) teu saeutik ngaran tempat nu diasosiasikeun
jeung rupa-rupa talajak alam (setting fisikal) nu pernah aya. Aya sababaraha
pola nu maneuh raket jeung asosiasi, biasana ku cara matalikeun ngaran tempat
jeung talajak alam téa. Éta pola téh bisa dicirian ku: kahiji, pola linier
nyaéta ngaran tempat sacara langsung diadaptasi tina talajak alam. Demi talajak
alam téh bisa ngawengku aspék hidrologis, aspék morfogéologis (kontur permukaan
taneuh) jeung aspék biologis. Ari nu dimaksud pola nu kadua nyaéta ngaran
tempat nu dicokot tina dua atawa leuwih boh talajak alam boh aspék
sosiokultural dibarungkeun jadi hiji ngaran (konsép).
Ngaran
patempatan nu ngindung kana aspék hidrologis di urang mah teu wudu beungharna.
Mun cek istilah Karl A. Witfogel (urang Jerman) mah urang Sunda téh kakolomkeun
kana hydrolic society, masarakat nu teu leupas tina cai. Ari kituna mah geus
pada-pada maphum yén tanah Sunda téh cenah kawentar daérah nu subur ma'mur. Ari
salasahiji ciri suburna taneuh téh nyaéta ku cur-corna cai. Ceuk nu resep
heureuy téa mah cenah diciptakeunana Tatar Sunda ku Gusti Alloh téh ngadamelna
ogé bari "marahmay, tur imut ngagelenyu".
Geura
urang guar, aspek hidrologis nu patali jeung pola linier, ngaran Andir upamana.
Éta kecap téh seuhseuhanana mah kalawan torojogan diadaptasi tina talajak alam
aspék hidrologis, anu saharti jeung huluwotan (springs), séké atawa cinyusu.
Disawang tina jihat sajarah, munasabah Andir (lebah Bandara Husen Sastranegara)
téh baheulana teu bina ti sumur. Ku lantaran éta tempat téh subur ku cai, Andir
téh harita jadi tempat anu kagiridig. Jadi tempat pangimpungan jalma-jalma nu
lumampah jauh boh nu badarat boh nu tumpak kuda pikeun ngaso jeung
ngaleungitkeun hanaang. Lila-lila mah éta tempat téh jadi ramé, jadi
pangjugjugan ti mana-mana. Nilik kana talajak alam nu aya di tatar Sunda,
bawirasa mun di unggal tempat aya lembur nu dingaranan Andir. Di éta tempat
bakal manggihan kalawan langsung aspék hidrologis anu disebut cinyusu, séké nu
pernahna di suku gunung atawa lamping. Conto pola linier nu pakait jeung aspek
hidrologis séjénna upamana ngaran: Empang, Parigi, Dano, Bendungan; Léngkong;
Parung; Dermaga, jsté.
Ari
pola nu kadua, lantaran gabungan téa tina dua aspek atawa leuwih (aspek
hidrologis jeung aspék séjén kaasup rupaning istilah) di antarana: ci(cai):
Ci-malaka; séké: Sékéloa; leuwi: Leuwidaun; curug: Curugsigay; bantar:
Bantarmara; muara: Muararajeun; balong: Balonggedé; sawah: Sawahkurung;
parakan: Parakansaat; situ: Situaksan; émpang: Émpangsari; solokan:
Solokanjeruk; kali: Kalipucang; karang: Karangnini; ranca/rawa: Rancapurut,
Rawa- badak; sagara: Sagaraanakan; sumur: Sumurbarang; talaga: Talagawarna;
tambak: Tambaksari; lebak: Lebaksiuh; parigi: Parigimulya jrrd.
Tah
lebah akumulasi tina ngaran-ngaran tempat di Tatar Sunda nu ditataan di luhur,
bawirasa mun diproséntasekeun téh tangtu bakal didominasi ku ngaran nu
dimimitian ku kecap ci. Naon sababna? Perlu aya panalungtikan nu leuwih jero.
Lian
ti aspék hidrologis, ngaran tempat téh sok dipatalikeun ogé jeung aspék
morfogéologis (dumasar kana kontur permukaan bumi) deuih. Ari pola linier nu
patali jeung aspek morfogeologis di antarana: Punclut/Penclut, Legok, Tegal,
Talun; Genténg jsté. Sedengkeun pola nu ngindung ka nu kadua Lemah Neundeut,
upamana. Éta ngaran téh diadaptasi tina kaayaan lemah (taneuh) anu neundeut
akibat ayana rohang di jero taneuh anu kosong (téktonik) nu ahirna
ngareunteutkeun struktur taneuh. Conto-conto séjénna ngaran tempat nu diadaptasi
tina aspék morfogéologis nu ngindung kana pola nu kadua, upamana baé: tina
kecap tegal jadi ngaran Tegalkalong; kebon: Kebonjukut; cadas: Cadasngampar;
pasir: Pasirjati; batu: Baturéok; guha: Guhapawon; legok: Legokhuni; bojong:
Bojongméron; ujung: Ujungkulon; geger: Gegerkalong; tanjung: Tanjungsari; pulo:
Pulomajeti, jrrd.
Kasus
nu spésifik, deskripsi ngaran tempat nu patali jeung aspék morfogéologis bakal
leubeut kapanggih di daérah pakidulan Tatar Sunda nu manjang ka tebéh wétan.
Éta tempat téh mangrupa kawasan pagunungan anu katelah Southern Mountains, nu
nuduhkeun hiji daérah pagunungan (non vulkanik). Tina kontur taneuh modél kitu
munasabah mun di éta tempat loba nu dicokot tina talajak alam. Kota
Tasikmalaya, apan salah sahiji cirina loba ngaran tempat nu maké ngaran gunung,
nepi ka sohor ku jujuluk the ten thousand hill of Tasikmalaya. Kesan pernah
ayana talajak alam modél kitu téh bisa diidentifikasi ngaliwatan ngaran tempat
nu maké kecap gunung. Upamana bagian wilayah kota nu dibéré ngaran: Gunung
sabeulah, Gunung lipung, Gunungroay, Gunung sari, Gunung gadog, Gunung pereng,
Gunung awi, Gunung jambé, Gunung putat, Gunung Ki-Cau, Gunung Pongpok jrrd.
Sedengkeun
aspek biologis sok dipatalikeun jeung lingkungan alam (sistem ékologis) nu aya
di sabudeureunnana. Ngaran tempat biasana dicirian atawa ngarujuk kana aspek
flora jeung fauna. Upamana flora, nyaéta tangkal nu aya atawa nu hirup di éta
tempat. Geura urang pedar nu patali jeung pola linier dina aspek biologis.
Upamana ngaran Kosambi. Mungkin baé éta tempat téh harita mah can boga ngaran.
Pikeun kapentingan nuduhkeun éta tempat, kabeneran deuih di dinya téh aya
tangkal kosambi nya tuluy ditarelah baé ngaran Kosambi, malah nepi ka ayeuna.
Di tatar Sunda bawirasa asa loba pisan ngaran tempat nu maké ngaran
tutuwuhan/tangkal tina pola linier. Geura urang tataan ngaran-ngaranna,
saperti: Garut, Bayongbong, Sentul, Kosar, Katapang, Dangdeur, Calingcing,
Dukuh, Rambutan, Balingbing, Cangkuang, Baros, Loa, Menteng, Bintaro, Bencoy,
Jati, Paséh, Kopo, Kirisik, Haramay, Petir, Kawista, Kroya, Gorda(h), Gempol;
Gandasoli; Gambir; Gadog, Jamblang, Jambu, Jampang, Darangdan, Bugel, Bihbul.
Gombong, jrrd.
Demi
pola nu kadua, nya eta Haurkonéng, Haur Pancuh, Haur Pugur, Buahdua,
Warudoyong, Kalapanunggal, Kasomalang, Kiaracondong, Gintunglempeng, Jatitujuh,
Kawungluwuk, Pakuhaji, Kadungora, Rengasdengklok, jrrd. Kaasup ngaran tempat
séjénna, Dungusmaung (dungus atawa rungkun; maung), Leuweungtiis (leuweung;
tiis (aspék klimatologis)), Pengkolan Asem, Warung Togé, Leuwilaisah, jrrd.
Kumaha
ari ngaran tempat nu dicokot tina aspék sosial? Ngaran Banceuy (lebah alun-alun
Bandung beulah kalér) upamana. Banceuy téh sacara étimologis ngabogaan harti
kompléks kuda, kaasup istal jeung nu ngurusna. Ieu patempatan téh gelarna
sabada aya jalan raya pos (Grote Postweg) nu ngembat ti Anyer ka Panarukan téa.
Ieu Banceuy téh sok dipaké tempat pangreureuhan atawa bagantina kuda pikeun
kapentingan transportasi jeung kaperluan pos (pasuratan) harita. Mun aya surat
atawa barang ti Batawi kudu dianteurkeun ka Semarang, nya tangtu baé moal
kuateun mun kudu meleter kuda hiji nepi ka Semarang. Munasabah pisan upama
ngaran Banceuy téh aya méh di tempat (kota) nu kaliwatan ku éta jalan.
Conto
séjén, Balubur. Apan éta ogé teu leupas tina aspék sosial jaman pangawulaan.
Harita balubur téh ngaran tempat aya dina kakawasaan bupati (boga hak
istiméwa). Mun cara ayeuna mah meureun sarua jeung kompléks perumahan pejabat
(para menak) kabupatén. Conto séjénna nu patali jaman pangawulaan: Patrol,
Karéés, Régol, Pamager sari, Pungkur jsté. Atuh ngaran-ngaran nu maké kecap
kekebonan luyu jeung tangkal nu dipelakna (lelewek Bandung), upamana: Kebon
Kalapa, Kebon Jukut, Kebon Kawung jrrd. éta ogé teu leupas tina aspék sosial
harita. Kebon kopi di Ciaruteun (Bogor), apan teu leupas tina sétting sosial
malah kaasup setting kultural, nyaéta tempat dkapanggihna prasasti batutulis
Kebon Kopi. Éta tempat téh ngait kana jaman 'tanam paksa' Culturstelsel nu
ngawajibkeun masarakatna marelak kopi. Harita leuweung dibabad pikeun
dijadikeun kebon kopi. Nepi ka ayeuna éta tempat téh nelah kampung Kebon kopi.
Titinggal cultur stelsel téh, nu abadi nepi ka kiwari sok dikarawihkeun, cenah:
Dengkleung déngdék, buah kopi
raranggeuyan
Ingkeun anu déwék ulah pati diheureuyan.
Ari
ngababad leuweung pikeun kapentingan pitempateun ilaharna sok disebut
ngababakan. Mun rék ngababakan tara leupas sistem kapercayaan masarakatna
ngeunaan hadé-goréngna hiji tempat. Tina sistem pangaweruh masyarakatna kana
panataan patempatan nya lahir istilah-istilah topografi saperti: galudra
ngupuk, pancuran emas, satria lalaku, kancah nangkub jsté. Tah lembur meunang
muka anyar téh sok ditarelah wé kampung babakan.
Di
Bandung gé apan sakitu ngaleuyana ngaran tempat nu maké kecap babakan, saperti
Babakan Surabaya, Babakan Ciamis, Babakan Sumedang, Babakan Ciparay jsté. Éta
ngaran-ngaran tempat téh raket pisan patalina jeung talajak sosial waktu
ngadegkeun éta tempat. Babakan Surabaya upamana, dalit pisan jeung talajak
sosial, ku kajadian dipindahkeunana instalasi militér, pabrik senjata/mesiu nu
sok disebut Artillerie Contructie Winkel (ACW) ti Ngawi jeung Surabaya ka
lelewek Kiaracondong. Ayeuna mah éta pabrik senjata téh katelah PINDAD. Ti
dinya loba pagawé ACW (urang Surabaya jeung Ngawi) nu pindah ngaradon
"bedol désa" ka Tatar Sunda. Cék Haryoto Kunto, nya ti harita aya
kacapangan dina wangun sisindiran keur ngageuhgeuykeun urang Jawa nu unina
"Jawa Kowék dagang Apu, datang poék teu diaku". Ieu geuhgeuyan téh lantaran
loba "bedoler" datangna ka Bandung kapeutingan. Boa boa pedah naék
spur "Si Kuik" kawasna mah, anu ngadided majuna jeung loba eureunna
téa. Sadatangna ka Bandung, tuluy baé muka lembur, arimah-imah, nya katelah wé
babakan Surabaya.
Masih
cék Haryoto, aya talajak sosial anu unik sabudeureun kota Bandung harita.
Bawirasa ayeuna ogé masih dipaké. Nyaéta sebutan 'dayeuh'. Dayeuh téh mangrupa
istilah anu populér pikeun ngarujuk kota Bandung. Jadi nyaba ka 'dayeuh'
maksudna indit ka Bandung.
Ari
sétting kultural nyaéta ngurung kana ngaran tempat nu dipatalikeun jeung
unsur-unsur gagasan atawa ide saperti: aspék mitologi, folklore, sistem
kapercayaan masarakatna. jsb. Najan dina émprona mah dalit jeung seting sosial.
Saupama ngajujut ngaran tempat, teu kakobet ku cara boh setting fisikal, boh
setting sosial nya tarékah pamungkas téh maké setting kultural. Lamun loba
ngaran tempat/kota di tatar Sunda nu teu bisa dijujut maké perspéktif fisikal,
nya wayahna kudu dibantuan ku mitologi, folklore jeung sistem kapercayaan.
Majaléngka pan ngaitna téh jeung mitologi Nyi Rambut Kasih, Bandung nyantélna
jeung carita legénda Sangkuriang, Sumedang jeung étimologi Insun Medal jste.
Réa kénéh ungkabeun mah saperti Tanjakan Sahrudin? Dago Jawa? Selagedang? Gado
Bangkong? Curug Pangantén? Gunung Tampomas? Gunung Galunggung? jrrd. Lebah dieu
perlu metakeun jampé pamaké téh. Dina nyukcruk ngaran tempat, informasina téh
biasana nyamuni disatukangeun budaya nu jadi bagian integral tina kahirupan
masarakatna.
Nyukcruk
sarsilah ngaran Plumbon, Karapyak, Palimanan jste. mun kurang-kurangna urang
apal kana kasangtukang budaya, tangtu bakal lebeng, bakal poékkeun. Nya cara
maluruhna, kahiji ku jalan mesék éta kecap sacara étimologis; nu kadua
dipatalikeun jeung aspék sosial budaya jaman harita ngeunaan éta tempat,
saperti conto kasus Tanjakan Émén di luhur.
Geura
urang pesék, upamana Palimanan. Naon sababna bet dingaranan Palimanan?
Singhoréng aya sasakalana. Kecap palimanan téh sacara étimologis asal kecap
tina liman (Kawi) nu hartina gajah, dibéré rarangkén barung (konfiks) pa-an nu
hartina tempat. Sabada dirarangkenan éta kecap ngandung harti tempat nu
dicicingan ku gajah. Ceuk légégna mah komplék gajah.
Naha
maké aya gajah di éta tempat? Demi kota Palimanan, aya di daérah bawahan
karajaan Cirebon (Sultan Cirebon). Ari Sultan téh nya raja téa. Demi nu jadi
raja harita, (patalina jeung kontéks sosiokultural mitis-magis) boga anggapan
yén miara gajah (satwa kalangenan) mangrupa salahsahiji kasaktén anu gedé pisan
pangaruhna kana kalungguhan jeung komara éta raja. Nurutkeun B. Anderson dina
seuhseuhanana tradisi pikiran politik Jawa (Sunda) kacida muhit jeung
mentingkeunana kana kamampuh museurkeun kasaktén. Tah lebah miara satwa di
lingkungan karaton/karajaan, dianggap bisa népakeun karakter nu sarua ka raja.
Mawat gajah (salaku mitos) dipercaya bisa ngalambangkeun kaagungan, kakuatan
sarta kasaktén éta raja/sultan.
Tina
pedaran di luhur, katitén yén ngaran-ngaran pilemburan husus di Tatar Sunda teu
sagawayah. Unggal ngaran tempat téh ngabogaan kasangtukang kasajarahan
(sasakala) nu patali jeung setting fisikal, setting sosial jeung setting
kultural. Nya kekecapan karuhun urang yén lembur matuh, dayeuh maneuh banjar
karang pamidangan téh ninggang dina kekecrék. ***
Sumber :
http://sundanet.com/article/content/260
Tina
Cupumanik No.17/2004
0 komentar:
Posting Komentar